मार्क्स रशियात पोहचतो
आज कार्ल मार्क्स यांची जयंती! ज्या मार्क्‍सच्या विचारांच्या मुळे रशियामध्ये राज्यक्रांती घडून आली तो मार्क्स रशिया मध्ये कसा पोहोचला याचा किस्सा फार गमतीशीर आहे.
रशियामध्ये झारशाहीमध्ये 19व्या शतकात कुठल्याही पुस्तकांच्या, साप्ताहिकांच्या, वर्तमानपत्रांच्या प्रकाशनवर सेन्सरचे प्रचंड नियंत्रण असायचे. ( याचं महत्त्वाचं कारण म्हणजे रशियामध्ये कुठलीही पोलिटिकल स्पेस नव्हती त्यामुळे रशियाचे लेखक, कवी ,विचारवंत ही पोलिटिकल स्पेस साहित्यामधून, कलेमधून भरून काढायचे. ) मार्च 1872 मध्ये सेन्सर च्या ऑफिस मध्ये त्याच्या टेबलावर पोलिटिकल इकॉनॉमी या विषयावरील जाडजूड जर्मन भाषेत लिहिलेले एक पुस्तक येऊन पडलं. त्याचं परीक्षण करून त्यांना त्या पुस्तकावर प्रकाशन करू द्यायचं की नाही हे ठरवायचं होतं. पुस्तकाचा प्रशियन लेखक कार्ल मार्क्स हा सेन्सर ना चांगलाच परीश्रुत होता. त्याच्या समाजवादी सिद्धांता बद्दल त्याची पूर्वीची सर्व पुस्तके बॅन केली गेली होती. आणि आता समोर आलेल्या पुस्तकाचं नशीब देखील काय वेगळं असणार नव्हतं. ते पुस्तक आधुनिक काळातील भांडवली व्यवस्थेतील फॅक्टरी सिस्टीम वर झणझणीत टीका करणारा एक स्टॅटिस्टिकल बाड होतं. 1865 सालि झार दुसरा अलेक्झांडर याने सेन्सर वरील काही बंधने शिथिल केली असली तरीही अजून देखील झार शाहीच्या दृष्टिकोनातून समाजवाद आणि कम्युनिजम च्या घातक तत्वांचा प्रचार प्रसार करणाऱ्या, समाजात एका वर्गा चे दुसऱ्या वर्गाशी वैर निर्माण करणाऱ्या कुठल्याही पुस्तकावर, वर्तमानपत्रावर किंवा साप्ताहिक वर बंदी कायम होतीच. नवीन सेन्सर कायद्यानुसार फ्रेंच तत्वज्ञ वॉल्टेअर चे Philosophy of History, डच तत्त्वज्ञ Spinoza चे Ethics, इंग्रज तत्त्वज्ञ Hobbes चे Levithian, Lecky चे History of European Morals इत्यादी ग्रंथ हे समाजघातक ठरवून त्यावर अगोदरच बंदी घातली गेलीग होती. पण त्यादिवशी सेंसर टेबलवर आलेलं ते जर्मन भाषेतील 674 पानांचं लठ्ठ स्टॅटिस्टिकल बाड सेन्सर अधिकाऱ्यांना इतकं अवघड आणि बोजड वाटलं की त्यांनी निर्णय दिला- हे सत्तेविरुद्ध समाज घातक ठरू शकत नाही. पहिला सेन्सर अधिकारी उद्गारला की खात्रीने इतकंच सांगता येईल की रशियामध्ये अगदीच कमी लोक हे ‘असलं' पुस्तक वाचतील आणि त्यातील देखील हातावर मोजता येणाऱ्या लोकांनाच त्यामध्ये काय लिहिलं आहे, मांडलं आहे ते नीट समजेल. तर दुसरा सेन्सर अधिकारी म्हणाला की या पुस्तकामध्ये लेखकाने ज्या भांडवली व्यवस्थेतील पिळवणूक की बद्दल लिहिलेले आहे त्याचा लवलेशही रशियामध्ये नाही. त्यामुळे दोन्ही अधिकाऱ्यांना गरजेचे वाटले नाही की अशा शास्त्रीय भाषेत लिहिलेल्या ग्रंथाचं प्रकाशन रोखावे.
आणि अशा पद्धतीने मार्क्‍सच्या भांडवल ह्या सर्वात महत्त्वाच्या पुस्तकाचे आगमन रशियामध्ये झाले. हा ग्रंथ मूळ जर्मन भाषेत 1867 मध्ये प्रकाशित झाला होता त्यानंतर तो सर्वप्रथम पाच वर्षांनी रशियन भाषेत आला तर मार्क्सचे चे हे पुस्तक इंग्लंडमध्ये पोहोचायला पंधरा वर्षे लागलेत.त्याची पहिली इंग्रजी आवृत्ती प्रकाशित व्हायला 1887 हे साल उजाडायला लागले , हे इथे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे. ज्यावेळी झारिस्ट रशियन सेन्सर अधिकाऱ्यांना त्यांची चूक उमगून आली त्यावेळी बराचसा उशीर झाला होता. मार्क्‍सचं कॅपिटल हा ग्रंथ रशियामध्ये सुपर डुपर हिट ठरला होता. एका वर्षाच्या आतच त्याच्या पहिल्या आवृत्तीच्या तीन हजार कॉपीज विकल्या गेल्या होत्या. एक गमतीशीर गोष्ट म्हणजे ज्या मुळ जर्मन भाषेत कॅपिटल प्रकाशित झालं होतं त्याच्या 1000 कॉपिज खपण्यासाठी पाच वर्षे लागली होती. मार्क्सने स्वतः कबूल केले की त्याच्या ह्या मास्टरपीस चे वाचन आणि चिंतन हे कुठल्याही युरोपियन देशांपेक्षा रशिया मध्ये सर्वात जास्त होत होते. रशियामध्ये त्यावेळी अस्तित्वात असणाऱ्या जवळपास सर्वच राजकीय चळवळ गटांनी या पुस्तकाचे स्वागत केले. पुस्तकातील मार्क्सचे चे समाजशास्त्र आणि इतिहास विश्लेषण ( जरी अजून राजकीय विश्लेषण पूर्णता स्वीकारले नसले तरीही) यांची जणू क्रेझच बुद्धिजीवी वर्गामध्ये पसरली. मार्क्स वर कोणीही बोट करण्याची हिम्मत दाखवत नव्हतं. अशाप्रकारे सेन्सर अधिकाऱ्यांनी दाखवलेल्या शहाणपणा मुळे आणि एका लहान चुकीमुळे भांडवल सारखा अति महत्वाचा ग्रंथ रशिया च्या अंतरंगात पसरला आणि पुढचा इतिहास तर तुम्हाला सर्वांना माहीतच आहे...
✍️इर्शाद बोरकर,
संशोधक विद्यार्थी
इंग्रजी अधिविभाग
शिवाजी विद्यापीठ , कोल्हापुर
7020887352
